Odwołanie darowizny

W szczególnie uzasadnionych przypadkach istnieje możliwość odwołania darowizny, mimo że darczyńca zobowiązał się już do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego.

Pogorszenie się sytuacji majątkowej darczyńcy

Zgodnie z art. 896 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy darowizny sytuacja majątkowa darczyńcy ulega pogorszeniu w ten sposób, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Bez znaczenia jest to, z jakiego powodu doszło do niekorzystnej zmiany w majątku darczyńcy – odwołanie darowizny jeszcze niewykonanej może nastąpić nawet wówczas, gdy to darczyńca ze swej winy dopuścił do pogorszenia swojej sytuacji finansowej, chyba że uczynił umyślnie albo z rażącego niedbalstwa.

Za uszczerbek w stanie majątkowym darczyńcy należy rozumieć nie tylko sytuację, w której w razie wykonania darowizny darczyńca popadłby w niedostatek, ale również takie, gdy stan ten pogłębiłby się.

Do odwołania darowizny niewykonanej ze względu na złą sytuację majątkową darczyńcy może dojść także wtedy, gdy obdarowany zmarł przed wykonaniem darowizny – wówczas można złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny wobec jednego ze spadkobierców. Natomiast nie można odwołać darowizny, jeśli to darczyńca zmarł przed wykonaniem umowy.

Rażąca niewdzięczność obdarowanego

Ponadto w świetle art. 898 § 1 kodeksu cywilnego darowiznę można odwołać, jeśli obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności niezależnie od tego, czy darowizna została już wykonana. Pojęcie „rażącej niewdzięczności” nie jest zdefiniowane przepisami prawa. Uznaje się, że za takie zachowania można uznać wyłącznie zachowania umyślne, skierowane świadomie wobec darczyńcy, z czego wynika, że nie stanowią rażącej niewdzięczności zachowanie dokonane przypadkowo, w uniesieniu czy rozdrażnieniu. Nie można także odwołać z tej przyczyny darowizny, jeśli zachowania te skierowane są wobec osoby trzeciej, nawet gdy jest to osoba bliska darczyńcy. W orzecznictwie sądowym za zachowania stanowiące rażącą niewdzięczność uważa się m. in.:
– popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, nietykalności, czci lub przeciwko mieniu darczyńcy,
– agresja wobec darczyńcy, poniżenie jego godności,
– obmawianie darczyńcy godzące w jego dobre imię.
– opuszczenie darczyńcy w chorobie,

Trzeba pamiętać, że zwykłe konflikty życiowe lub rodzinne nie mogą stać się przyczyną skutecznego odwołania darowizny, należy mieć także na względzie zwyczaje panujące w określonych środowiskach społecznych.

Należy pamiętać, że prawo przewiduje obostrzenia, w przypadku zaistnienia których nie jest możliwe odwołanie darowizny. Zgodnie z art. 899 § 1 kodeksu cywilnego uprawnienie do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności wygasa, gdy darczyńca przebaczył obdarowanemu, co oznacza, że – po pierwsze – darczyńca musi być świadomy negatywnego zachowania drugiej osoby, a – po drugie – przebaczenie musi nastąpić z dostatecznym rozeznaniem.

W myśl art. 899 § 2 kodeksu cywilnego spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Możliwość odwołania darowizny jest ponadto obarczona terminem, bowiem darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania (darczyńca albo jego spadkobiercy) dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 kodeksu cywilnego). Ustawodawca wychodzi zatem z założenia, że po tym czasie obdarowany może zakładać, że uprawniony do odwołania nie planuje skorzystać z możliwości odwołania darowizny.

Jak odwołać darowiznę?

Zgodnie z art. 900 kodeksu cywilnego odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Z treści tego przepisu wynika, że nie jest bezwzględnie wymagana forma pisemna do złożenia tego oświadczenia, jednakże forma ta jest zastrzeżona do celów dowodowych, co z kolei oznacza, że w razie niezachowania formy pisemnej nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności (art. 74 § 1 kodeksu cywilnego). Od tej zasady istnieje wyjątek, przewidziany w art. 74 § 2 kodeksu cywilnego, kiedy to dowody te są dopuszczalne, jeśli obie strony wyrażą na to zgodę albo jeśli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma. Możliwe jest zatem skuteczne odwołanie darowizny ustnie lub poprzez czynności dorozumiane (każde zachowanie się osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny), jednak udowodnienie takie odwołania będzie trudniejsze.
Niezależnie od formy odwołanie darowizny musi być zrozumiałe i jednoznaczne dla obdarowanego i wywołuje ono skutek z chwilą jego dojścia do obdarowanego w taki sposób, żeby mógł on zapoznać się z jego treścią.
Powyższe uwagi dotyczą także odwołania darowizny, której przedmiotem jest nieruchomość – by odwołać taką darowiznę, nie jest wymagana forma aktu notarialnego.

W przypadku odwołania darowizny, obdarowany jest zobowiązany do zwrotu przedmiotu, który otrzymał w jej ramach. Jeśli do tego nie dojdzie, darczyńca może zwrócić się do sądu zpowództwem o zwrot tej darowizny. Natomiast przepisy nie przewidują „pozwu o odwołanie darowizny”, choć samo oświadczenie o odwołaniu darowizny może wynikać z pozwu o zwrot darowizny – wówczas uznaje się, że oświadczenie to jest złożone z chwilą doręczenia pozwu obdarowanemu.
Jeśli zaś przedmiotem darowizny była nieruchomość, przeniesienie jej własności z powrotem na darczyńcę wymaga zawarcia stosownej umowy w formie aktu notarialnego. Jeśli obdarowany odmawia zawarcia tej umowy, darczyńca ma prawo wnieść pozew do sądu o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy. Wówczas zgodnie z art. 64 kodeksu cywilnego prawomocne orzeczenie sądu zobowiązujące do złożenia oświadczenia zastępuje oświadczenie obdarowanego.

Autor artykułu

Joanna Machlańska – prawnik
aplikant adwokacki
w kancelarii Nartowski Trojanowska
Spółka Partnerska w Krakowie